نظام انتخاباتی عراق؛ سرلیست‌های بخشنده

نوشته: میثم حاتم ـ حسن اجرایی
 
بر خلاف ایران، نظام عراق یک سیستم پارلمانی است. در نظام پارلمانی، مردم تنها در یک انتخابات شرکت می‌کنند و تنها نمایندگان پارلمان هستند که بطور مستقیم توسط مردم انتخاب می‌‌شوند. بر این اساس، انتخاب رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر به عهده پارلمان خواهد بود.
 به عبارت دیگر، نقش مردم در انتخاب رؤسای قوای سه‌گانه، غیرمستقیم است.در انتخابات پارلمانی عراق، مردم یا باید به یک لیست رأی بدهند، و یا تنها به یک نفر از کاندیداها. بنابراین نمی‌توان به ترکیبی دلخواه از لیست‌های مختلف رأی داد؛ چرا که هر کسی یک رأی دارد و می‌تواند آن را به یک لیست یا یک کاندیدا بدهد.
 پیش از توضیح درباره روند پیچیده شمارش آراء در انتخابات پارلمانی عراق که تا چند روز آینده برگزار خواهد شد، لازم است توضیحاتی برای آشنایی با نظام انتخاباتی کشور همسایه داده شود:
۱- تعداد اعضای پارلمان عراق (مجلس النواب) 328 نفر است. از این تعداد، 320 نفر از استان‌های مختلف انتخاب می‌شوند (مثلا: بغداد 69 نفر، نجف 12 نفر، کربلا 11 نفر و مثنی 7 نفر) و 8 نفر باقی‌مانده، از میان اقلیت‌های مذهبی و قومیتی.
۲- حداقل 25 درصد هر لیست انتخاباتی، حتما باید زنان باشند؛ چه در هنگام اعلام کاندیداها و چه هنگام معرفی نمایندگان به مجلس. 
۳- برای انتخاب رئیس جمهور، اکثریت پارلمان (حد اقل نصف+1) باید به او رأی اعتماد دهند. نخست‌وزیر را رئیس‌جمهور انتخاب می‌کند؛ با این حال، نخست‌وزیر باید رأی اعتماد اکثریت پارلمان را به دست بیاورد.
۴- معمولا هیچ لیست و حزبی نمی‌تواند اکثریت آرا را به دست آورد؛ بنابراین برخی از لیست‌ها که خود ممکن است متشکل از چند حزب سیاسی باشند، مجبورند بعد از انتخابات و بنابر کرسی‌های به دست‌آمده، با فهرست‌های دیگر ائتلاف کنند تا اکثریت در پارلمان را به دست بیاورند و در نتیجه دولت را به دست بگیرند و مناصب سیاسی را بین خود تقسیم کنند.
 
پس از پایان رأی‌گیری، ابتدا بر اساس تعداد آرای اخذ شده و نسبت آن با تعداد نمایندگان پارلمان که از هر استان به پارلمان راه می‌یابند، حداقل رأی موردنیاز برای ورود به مجلس، به دست می‌آید. در اینجا برای توضیح شیوه راهیابی نمایندگان،‌ فرض می‌کنیم حداقل رأی برای ورود نمایندگان استان نجف به پارلمان عراق، کسب ۱۰ هزار رأی است. پس از این، هر لیست بر اساس رأی‌های کسب‌شده چیده می‌شود. رأی هر کاندیدا در این مرحله، شامل رأی‌هایی است که شخصا به نام وی به صندوق ریخته شده، و همچنین رأی‌هایی که به لیست متبوع او داده شده است. بنابراین طبیعی است که در یک لیستِ فرضا ۱۰ نفری، تفاوت محسوسی میان آراء هر کدام از اعضای لیست پیش بیاید. 
اتفاق عجیبی که در شمارش آرای انتخابات پارلمانی عراق رخ می‌دهد و شاید برای ما ایرانی‌ها عجیب باشد، انتقال رأی اضافی نفر اول لیست به نفر دوم و نفرات بعدی است. یعنی چه؟ پس از اینکه رأی هر کاندیدا مشخص شد، کاندیداها بر اساس رأی‌شان ردیف می‌شوند. فرض کنیم از لیست الف، یک نفر ۲۵ هزار رأی، کاندیدای دیگری ۱۲ هزار رأی و کاندیدای سوم ۹ هزار رأی و بقیه اعضای لیست، همگی آرائی کمتر از نفر سوم به دست آورده باشند. در این صورت، نفر اول در مقایسه با حداقل رأی که ۱۰ هزار رأی است، ۱۵ هزار رأی اضافه دارد که می‌‌تواند با استفاده از آن، اعضای دیگر لیست که کمتر از ۱۰ هزار رأی دارند را وارد پارلمان کند. 
بنابراین غیر از نفر دوم که با کسب ۱۲ هزار رأی، خودبه‌خود به پارلمان راه پیدا می‌کند، هزار رأی از ۱۵ هزار رأی اضافی نفر اول، برای راهیابی نفر سوم، کسر می‌شود. اعضای بعدی، هر کدام به نسبت رأیی که برای رسیدن به ۱۰ هزار نیاز دارند، از ۱۴ هزار رأی باقی‌مانده استفاده می‌کنند.بر این اساس ممکن است همه افراد یک فهرست انتخاباتی، با استفاده از همان باقی‌مانده آرای نفر اول، بتوانند کسری رأی خود را برطرف کرده و وارد پارلمان شوند. طبیعی است که اگر بیشترین رأی یک لیست، از ۱۰ هزار کمتر باشد، کل لیست کنار گذاشته می‌شود؛ چون به هیچ‌وجه هیچ‌کدام از کاندیداهای لیست مذکور نمی‌توانند به ۱۰ هزار رأی لازم برسند.
مرحله آخرِ انتخاب نمایندگان پارلمان، در صورتی اجرا می‌شود که بر اساس روش فوق، اعضای پارلمان تکمیل نشود. در این صورت، کاندیداهایی که بیشترین رأی را کسب کرده‌اند، تا تکمیل تعداد نمایندگان استان نجف، به ترتیب وارد پارلمان می‌شوند. این وضعیت ممکن است به دلیل وجود آرای باطله و یا دلایل دیگر ایجاد شود.