ريشه‌هاي سياسي جدال ارمنستان و آذربايجان بر سر قره‌باغ
محسن پاك آيين
درگيري اخير ارمنستان و آذربايجان از نوع درگيري‌هايي است كه معمولاً هر چند وقت يك‌بار بين اين دو كشور درمي‌گيرد و ريشه مسئله به بحران قره‌باغ بازميگردد. اما ريشه هاي سياسي اين اتفاق چيست؟
منطقه قره باغ در دوره شوروي سابق، جمهوري سوسياليستي قره‌باغ و بخشي از جمهوري آذربايجان بود. يعني به‌نوعي جمهوري خودمختار و تحت حاكميت آذربايجان و جزو تماميت‌هاي ارزي آذربايجان بود. از سال 1988 به اين دليل كه اكثر سكنه قره‌باغ ارمني بودند، قره‌باغ ادعاي خودمختاري مي‌كند و بعد از فروپاشي شوروي قره‌باغ نيز با سكنه ارمني متقاضي استقلال بود و ارمنستان از اين درخواست حمايت مي‌كند و جنگي بر اين اساس بين آذربايجان و ارمنستان درمي‌گيرد. ارمنستان براي اينكه آذربايجان موفق به تسخير و يا اشغال قره‌باغ نشود هفت شهر آذربايجان را به‌عنوان شهرهاي حائل اشغال مي‌كند از آن زمان تا امروز اين شهرها در اشغال ارمنستان است و موضوع قره‌باغ نيز به‌صورت مسئله‌اي لاينحل باقي مانده است. بعد از ادعاي استقلال قره‌باغ هيچ‌يك از كشورهاي دنيا حتي ارمنستان اين منطقه را به رسميت نمي‌شناسد اما كماكان ارمنستان حمايت خود را از خودمختاري قره‌باغ ادامه مي‌دهد. به همين دليل رئيس‌جمهور ارمنستان به قره‌باغ سفر مي‌كند و سعي مي‌كند نيازهاي اين جمهوري خود خوانده را فراهم كند. جمهوري آذربايجان مسئله را به شوراي امنيت اعاده مي‌كند و در سال 1993 ،چهار قطعنامه صادر مي‌شود و از ارمنستان مي‌خواهند نيروهاي خود را از 7 شهر آذربايجان خارج كند و موضوع قره‌باغ را از راه‌حل‌هاي منطقي و حقوقي حل‌وفصل كند. در اقدامي ديگر هر دو كشور گروه مينسك را كه گروهي در ارتباط با سازمان امنيت و توسعه اروپاست به‌عنوان ميانجي برمي‌گزينند اما از سال 93-94 تا امروز اعضاي اصلي اين گروه يعني آمريكا و روسيه و فرانسه كه هر سه عضو دائمي شوراي امنيت هستند نتوانسته‌اند ارمنستان را متقاعد كنند تا قطعنامه‌هاي شوراي امنيت را اجرا كند و نتوانسته‌اند راه‌حلي براي مسئله قره‌باغ پيدا كنند.
روسيه حاضر شد نيروهاي خود را به‌عنوان حائل وارد منطقه كند و اجازه ندهد آذربايجان به قره‌باغ حمله كند. ارمنستان اين طرح را نيز نپذيرفته است و لذا تاكنون اقدامات ميانجيگرانه براي حل اين مسئله به‌جايي نرسيده است.
در سال 2007 جلسه‌اي در مادريد با حضور گروه مينسك و مسئولين آذربايجان و ارمنستان برگزار شد و در آن برنامه قرار بر اين شد كه ارمنستان اين هفت شهر را به آذربايجان پس دهد و سپس در موضوع قره‌باغ با حضور حكم‌هاي بين‌المللي بحث كنند. اين برنامه بايد به‌صورت مرحله‌به‌مرحله انجام مي‌شد و ابتدا ارمنستان سه شهر را پس مي‌داد و نيروهاي حافظ صلح مستقر مي‌شدند سپس سه شهر ديگر را و به‌اين‌ترتيب اين هفت شهر پس داده مي‌شد و بعد به موضوع قره‌باغ مي‌رسيدند ولي ارمنستان اين را نپذيرفت و درگيري‌ها دوباره ادامه پيدا كرد. در سال 2015 روسيه وارد ماجرا شد و با حضور آقاي مدودوف رئيس‌جمهور وقت روسيه و روساي جمهور ارمنستان و آذربايجان طرحي شبيه به طرح مادريد مطرح كرد در آن طرح نيز از ارمنستان خواسته شد ابتدا پنج شهر و سپس دو شهر ديگر آذربايجان را پس دهد. روسيه حاضر شد نيروهاي خود را به‌عنوان حائل وارد منطقه كند و اجازه ندهد آذربايجان به قره‌باغ حمله كند. ارمنستان اين طرح را نيز نپذيرفته است و لذا تاكنون اقدامات ميانجيگرانه براي حل اين مسئله به‌جايي نرسيده است.
واقعيت اين است كه گروه مينسك كه عمدتاً كشورهاي اروپايي هستند به حل اين مسئله علاقه‌مند نبودند و مسئله قره‌باغ براي آن‌ها اولويت نداشت و انگيزه‌اي براي اين اقدام از خود نشان ندادند لذا اميدي نيست اين مشكل از طريق اين گروه حل شود بايد راه‌حل را در منطقه جستجو كرد. كشورهاي منطقه كه ادامه اين درگيري‌ها موجب ناامني آن‌ها خواهد شد ازجمله ايران و روسيه بايد سعي كنند با دو كشور مذاكراتي آغاز كنند و راه‌حلي منطقه‌اي براي اين بحران پيدا كنند.
ارمني‌ها با توجه به اعلام خودمختاري قره‌باغ انگيزه‌اي براي حل مسئله ندارند و تمايل دارند در مسيري تدريجي و با گذر زمان اين موضوع و استقلال قره‌باغ موردپذيرش جهان قرار بگيرد.
نكته ديگري كه موجب شده اين مناقشه به نتيجه نرسد عدم وجود اراده در دو كشور ارمنستان و آذربايجان است. ارمني‌ها با توجه به اعلام خودمختاري قره‌باغ انگيزه‌اي براي حل مسئله ندارند و تمايل دارند در مسيري تدريجي و با گذر زمان اين موضوع و استقلال قره‌باغ موردپذيرش جهان قرار بگيرد. جمهوري آذربايجان نيز علي‌رغم صحبت‌هايي كه دارد و قره‌باغ را در تماميت ارضي خود مي‌داند باز انگيزه‌اي قوي براي حل مسئله نشان نمي‌دهد لذا حالت فعلي و وضعيت «نه جنگ و نه صلح» موردپذيرش هر دو طرف است. تا زماني كه اراده‌اي در رهبران دو كشور براي حل اين مسئله ايجاد نشود نمي‌توان آينده‌اي براي حل اين مشكل در نظر گرفت.
راه‌حل نظامي به نتيجه نمي‌رسد و باوجوداينكه راه‌حل‌هاي سياسي نيز تاكنون نتيجه‌اي در برنداشته ولي كماكان بايد به دنبال شيوه حل‌وفصل سياسي بود. متأسفانه برخي كشورهاي فرا منطقه‌اي ازجمله آمريكا و اسرائيل كه فروشنده سلاح به ارمنستان و آذربايجان هستند تمايل دارند اين نزاع ادامه پيدا كند و شكل بحراني‌تري به خود بگيرد. اين نكته يكي از دلايل عدم حل‌وفصل مسئله است. لذا راه‌حل نظامي به نفع آمريكا و رژيم صهيونيستي خواهد بود. قطعاً فعاليت كشور ايران و روسيه به حل‌وفصل سياسي مسئله كمك خواهد كرد.
