جریان اختلافات اروپایی آمریکایی چیست؟

ناکامی سران سه کشور اروپایی در اقناع ترامپ مبنی بر ضرورت کنترل رفتارهای ایران از طریق حفظ برجام و به تبع آن خروج آمریکا از توافق هسته‌ای در سال 2018، تماماً دلالت بر ناتوانی و انفعال این بازیگر اروپایی که خود را در شکل‌گیری توافق هسته ایران مؤثر و کنشگر می‌دید، داشت. بر همین مبنا سه کشور اروپایی با هدف خروج از این وضعیت بی‌عملی، بیست و چهارم دی ماه 1398 دقیقاً ۱۰ روز پس از اعلام گام نهایی ایران در جهت کاهش تعهداتش در قبال برجام، با انتشار بیانیه‌ای اعلام کردند که در پاسخ به اقدامات ایران، مکانیزم ماشه را (به مثابه شمشیر داموکلس) با هدف بازگرداندن ایران به تمامی تعهدات برجامی خود، فعال کردند. اما این درخواست را هنوز در کمیسیون مشترک با حضور وزرای خارجه عضو برجام مطرح و تصویب نکرده‌اند، چراکه تحلیل آنها این است که فعال کردن این سازوکار جز پیچیده کردن مسئله و نابود شدن کامل برجام ثمره دیگری در بر نخواهد داشت.

این در شرایطی است که آمریکا علیرغم فشارهای حداکثری بر ایران، موفق به آوردن ایران به میز مذاکره به عنوان برگ برنده‌ای در آستانه انتخابات نشده است. از این رو با وجود مخالفت هم پیمانان اروپایی خود، مبادرت به ارائه قطعنامه‌ای با هدف تمدید تحریم تسلیحاتی ایران کرد که پس از عدم توفیق دراین خصوص با وجود اختلاف نظرهای حقوقی فراوان، در گامی دیگر اقدام به فعال کردن مکانیزم حل و فصل اختلافات موسوم به سازوکار ماشه کرد که طرف‌های اروپایی برجام طی دو نوبت متفقاً با صدور بیانیه و ارسال نامه به رئیس شورای امنیت سازمان ملل مخالفت خود را با این دو اقدام امریکا اعلام کردند. نکته‌ای که نباید در تحلیل و محاسبه دچار خطا و اشتباه شود این است که منشاء اختلاف دو شریک سنتی در واقع به نوع بینش و رویکرد آنان نسبت به مدیریت جهانی و چگونگی نظم جهانی بر می‌گردد که یکی خواهان نظمی مبتنی بر اراده و قصد یکجانبه کاخ سفید و دیگری در پی نظمی چندجانبه است که البته در نظم مطلوب اروپایی نیز، نقشِ برجسته آمریکا نفی نمی‌شود.

با وجود فشار فراوان امریکا بر انگلستان برای پیوستن و حمایت از اقدام این کشور در مقابله با ایران، سه کشور اروپایی در نشست کنت به میزبانی انگلستان به صورت اجماعی با اقدام آمریکا در خصوص استفاده از مکانیزم ماشه مخالفت کردند وزیر خارجه انگلستان در توئیتی نوشت ما متعهد هستیم که ایران را همچنان پاسخگو و مسئولیت‌پذیر نگه داریم و وزیر خارجه آلمان نیز تاکید دیگری کرد و گفت ما با مخالفت و رد پیشنهاد امریکا در استفاده از مکانیزم ماشه، نسبت به حفظ توافق هسته‌ای با ایران متعهد می‌مانیم اما ایران نیز بایستی سریعاً به تمامی تعهدات خود باز گردد.

به زعم اروپا، استفاده آمریکا از مکانیزم ماشه مبنی بر بازگردندان تحریم‌های سازمان ملل اساساً فاقد وجاهت حقوقی و قانونی است، و این اقدام عملاً جایگاه شورای امنیت به عنوان مهم‌ترین نهاد بین المللی حافظ صلح را تضعیف می‌کند.

و اما اهداف پنهان و غیر آشکار اروپائی‌ها در مخالفت علنی و عریان با آمریکا که در غیر این حالت امکان طرح و پیگیری آن مطالبات وجود نداشت را می‌توان در چند بخش مهم و بارز بیان کرد:

1. نمایشی از توان و حضور برجسته اروپا در نهادها و سازمان‌های جهانی همانند شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی و شورای امنیت سازمان ملل متحد است که در مورد نخست، اراده اروپا بر صدور قطعنامه‌ای علیه ایران در شورای مذکور و در مورد دوم نیز عدم همراهی با آمریکا در صدور قطعنامه علیه ایران در شورای امنیت بود که هر دو اقدام اروپا به رغم درخواست و فشار آمریکا، قرین به موفقیت بوده است.
2. به زعم اروپا، استفاده آمریکا از مکانیزم ماشه مبنی بر بازگردندان تحریم‌های سازمان ملل اساساً فاقد وجاهت حقوقی و قانونی است، و این اقدام عملاً جایگاه شورای امنیت به عنوان مهم‌ترین نهاد بین المللی حافظ صلح را تضعیف می‌کند. جان بولتون نیز براین اقدام ترامپ معترض شده و می‌گوید: این اقدام ترامپ، به هیچ عنوان به ریسک و خطرش نمی‌ارزد و وی با این حرکت، حق وتویی که کاملاً در راستای منافع امریکا طراحی شده است را تضعیف می‌نماید و بر همین اساس، احتمالاً سایر اعضای دائم شورا هم در آینده به این رویه استناد کرده و برای مقابله با حق وتو، از این مکانیزم استفاده کنند که این امر لطمه و آسیب جدی به ساختار شورای امنیت می‌زند.
3.  اروپا معتقد است برجام ظرفیت بسیار بالایی در مهار ایران دارد، بر همین اساس سعی دارند تا انتخابات آمریکا، با اقدامات دولت ترامپ که خطر برهم زدن برجام را دارد، مخالفت کنند تا از این طریق با نمایشی از حسن نیت، ضمن نگهداشتن ایران در برجام، آن را نسبت به تعهدات برجامی خود ملزم نماید و پس از مشخص شدن نتایج انتخابات در آمریکا، در قالب بندهای انضمامی به برجام و یا توافق جدید، بعنوان یک هدف مشترک با آمریکائی‌ها، تمامی مؤلفه‌ها و عناصر قدرت ایران را تضعیف نماید.
4. از منظر سران سه کشور اروپائی عدم توجه آمریکا به تصمیمات شورای امنیت، می‌تواند رویه غلطی برای مشروع سازی تحریم‌های فرامرزی آمریکا تلقی شود که نتیجه عملی آن محدود سازی اروپا در همکاری‌های آتی آن با سایر کشورها خواهد بود. حال پرسش اساسی این است که جمهوری اسلامی ایران در این گسل و شکافِ میان آمریکا و اروپا، در کجای این مختصات قرار دارد؟ یا به عبارتی واضح‌تر، چه عایدی از این اختلافِ میان دو شریک راهبردی دیرینه، بر منافع جمهوری اسلامی ایران مترتب است؟ پاسخ این سؤال کلیدی این است که " اختلاف آمریکا و اروپا درمورد ایران به هیچ روی، ریشه در مبانی راهبردی ندارد در حقیقت منشاء تفاوت نه در فهم تهدید، بلکه در شیوه مدیریت و مهار آن است". از منظر اروپا برای مهار و کنترل رفتارهای غیرسازنده ایران، شیوه تعامل و برخورد دولت ترامپ، مؤثر و منتج به نتیجه مطلوب نخواهد بود و عملاً شرایط را به سمت وضعیت غیرقابل پیش بینی و مدیریت سوق می‌دهد.

مسئولان سیاست خارجی ایران نباید به هیچ عنوان درباره این منازعه دیپلماتیک بین اروپا و آمریکا که از قضا هر دو طرف نسبت به تهدید بودن ایران ادراک مشترکی دارند، خرسند باشند.

پس جمهوری اسلامی ایران در شرایط و مقطع کنونی چه باید کند؟ پاسخِ روشن و صریح این است که کارگزاران و تصمیم گیرندگان سیاست خارجی با فهم و درک صحیح از لایه‌های تو در تو و پیچیده مناسبات میان دو سوی آتلانتیک، در صفحه طراحی شده اروپائی ها بازی نکنند و به هیچ عنوان در این منازعه دیپلماتیک که از قضا هر دو طرف نسبت به تهدید بودن ایران ادراک مشترکی دارند، خرسند نباشد، بلکه باید ضمن تاکید بر مواضع اصولی کشور به صورت هوشنمدانه مراقب بود تا سطح مطالبات جمهوری اسلامی ایران از اروپا صرفاً بدلیل اختلافات دو شریک راهبردی، که ریشه‌ای کاملاً درون آتلانتیکی دارد، به حد سیاسی تنزل نیابد و بایستی همچنان بر مطالبات اقتصادی برحقِ جمهوری اسلامی ایران ناشی از توافق هسته‌ای (برجام) و تعهدات یازده گانه اروپا تاکید شود و به طرف‌های برجامی این پیام منتقل شود که خروجی نشست 18 اکتبر بر نحوه ادامه همکاری‌ها مؤثر خواهد بود.