تور ظریف در جغرافیای بحران قره‌باغ؛ اهداف و محورها
هر چند سفر ظریف به هریک از کشورهای روسیه، ارمنستان، آذربایجان، ترکیه و گرجستان با اهداف دوجانبه برای تقوبت همکاری‌های در سطوح مختلف انجام می‌گیرد اما انگیزه اصلی دور جدید سفر ظریف، در ارتباط با نگاه راهبردی تهران برای تثبیت صلح و ثبات در منطقه قفقاز صورت می‌گیرد
محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران از 24 ژانویه 2021 سفری دوره‌ای را به کشورهای جمهوری آذربایجان، روسیه، ارمنستان، گرجستان و ترکیه در دستور کار قرار داده است. سفر ظریف به کشورهای مذکور در شرایطی است که طی چند ماه گذشته منطقه قفقاز جنگی سنگین را با تغییرات ژئوپلتیکی قابل ملاحظه پشت سر گذاشته است.
تثبیت ثبات و امنیت منطقه‌ای
هر چند سفر ظریف به هریک از کشورهای روسیه، ارمنستان، آذربایجان، ترکیه و گرجستان با اهداف دوجانبه برای تقوبت همکاری‌های در سطوح مختلف انجام می‌گیرد اما هدف کلان یا به عبارت دیگر، انگیزه اصلی دور جدید سفر ظریف، در ارتباط با نگاه راهبردی تهران برای تثبیت صلح و ثبات در منطقه قفقاز صورت می‌گیرد. در واقع، تمامی کشورهایی که به نوعی در برنامه کاری وزارت خارجه ایران قرار گرفته‌اند، با پرونده بحران قره‌باغ ارتباط دارند یا به نوعی در این بحران درگیر و ذینفع هستند. ظریف در مصاحبه‌ای گفته بود: «قصدم این است به کشورهایی که می‌توانند برای کمک به بحران قره‌باغ و وضعیت صلح و ثبات در منطقه همکاری کنند، سفر کنم.»
طی چند ماه اخیر، جنگ قره‌باغ میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان به کانون اصلی بحران در منطقه قفقاز تبدیل شد و حتی با وجود توافق حاصل شده میان باکو و ایروان برای آتش‌بس و صلح با نظارت روسیه در 10 نوامبر 2020 (20 آبان 1399) همچنان این بحران قره‌باغ از نگاه تمامی بازیگران تمام نشده و مستعد برافروخته‌شدن مجدد ارزیابی می‌شود. در این میان، جمهوری اسلامی ایران در مقام یکی از کشورهایی که با این منطقه قرابت جغرافیایی داشته و دارای ملاحظات و منافع امنیتی و اقتصادی و سیاسی است، با حساسیت تحولات پسابحران را دنبال می‌کند.
علی‌الخصوص، پس از انتشار گزارش‌هایی مبتنی بر حضور گروههای تروریستی سوری در منطقه قره‌باغ، حساسیت‌های امنیتی ایران را دو چندان کرده است. در چنین شرایطی سفر دوره‌ایی اخیر ظریف، در سطح کلان با هدف رفع تهدید تروریسم و ایجاد ثبات فراگیر در منطقه صورت می‌گیرد.
تقویت مناسبات دو جانبه
دیگر بُعد سفر محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در سفر به مسکو، ایروان، باکو، تفلیس و آنکارا، علاوه بر محوریت مساله بحران قره‌باغ و بحران امنیتی، با مناسبات موضوع تقویت مناسبات دو جانبه میان تهران با هر یک از این کشورها ارتباط دارد. در حقیقت، در کنار بحران قره‌باغ، ظریف پیرامون حوزه‌های مختلف با هر یک از این کشورها دیدار خواهد داشت.
یکی از مهمترین دیدارهای ظریف در تور این منطقه‌ای، در قالب سفر به مسکو برای دیدار با سرگئی لاوروف، همتای روس خود و دیگر مقامات این کشور قابل خوانش است. ایران و روسیه، طی چند سال گذشته در سطوح مختلف به ویژه در عرصه بحران سوریه و نشست‌های آستانه، سطحی قابل توجه از همکاری‌ها را داشته‌اند. در موقعیت جدید نیز به ویژه پس از روی کار آمدن دولت بایدن، به عنوان رئیس جدید کاخ سفید، موضوعاتی همچون لغو تحریم‌های ایران، افزایش همکاری‌های امنیتی، اقتصادی و نظامی در گفتگوهای میان هیات ایرانی و روس مورد توجه قرار می‌گیرد. حتی در سطحی دیگر، اخیرا بعد از سفر هفته گذشته وزیر امور خارجه عربستان به مسکو، مقامات روس از بحث مذاکره میان تهران و ریاض نیز استقبال کرده‌اند، لذا این موضوع نیز می‌تواند یکی دیگر از محورهای مورد گفتگوی دو طرف باشد.
علاوه بر مسکو، سفر وزیر امور خارجه ایران به ترکیه نیز از اهمیتی فوق العاده برخوردار است. طی یک سال اخیر به دلیل شیوع کرونا، سطح همکاری‌های اقتصادی تهران و آنکارا کاهش چشم‌گیری داشته و اکنون در قالب دیدار ظریف با مولود چاووش اغلو، همتای ترک او، ایجاد بسترهای جدید برای تقویت همکاری‌ها می‌تواند در دستور کار قرار بگیرد. همچنین، تهران و آنکارا، در مقام دو قدرت منطقه‌ای تاثیرگذار در معادلات منطقه‌ای پیرامون موضوعاتی همچون بحران سوریه، بحران قره‌باغ و نظم و امنیت منطقه غرب آسیا نیازمند همکاری و گفتگو هستند که احتمالا در مذاکرات هیات ایران و ترک مورد بحث قرار می‌گیرند.
همچنین، ظریف طی سفر به کشورهای ارمنستان و آذربایجان نیز در ابتدای امر مواضع قطعی تهران، پیرامون بحران قره‌ع‌باغ را به مقامات دو کشور ارائه خواهد کرد. در سطحی دیگر، ایران در حوزه اقتصادی با کشورهای آذربایجان و ارمنستان نیز خواهان افزایش همکاری‌ها و سطح مبادلات است. در شرایط کنونی، حجم روابط اقتصادی میان تهران و باکو کمتر ظرفیت‌های موجود و روابط دوستانه سیاسی میان دو کشور است. در شرایط جدید توسعه و ساخت پایانه ریلی، پایانه باری، تکمیل گمرک آستارا، تکمیل پایانه باربری آستارا و... به عنوان برنامه‌های زیرساختی برای توسعه همکاری‌ها با آذربایجان در نظر گرفته شده است. لذا در سفر ظریف احتمالا افزایش و تقویت همکاری‌های اقتصادی میان دو طرف مورد بحث قرار می‌گیرد.
همچنین، حجم مبادلات تهران و ایروان بر اساس اعلام وزیر اقتصاد ایران در ابتدای سال 2021رشدی قابل توجه داشته و انتظار می‌رود طی 6 ماه آینده به حدود یک میلیارد دلار افزایش پیدا کند لذا می‌توان در جریان سفر ظریف برنامه‌ریزی برای این مهّم را مورد توجه قرار داد.
گرجستان یکی دیگر از کشورهای هدف ظریف در جریان سفر دوره‌ای خود خواهد بود. گرجستان هر چند در بطن تحولات قفقاز و قره‌باغ قرار ندارد اما هماهنگی ایران با این کشور نیز می‌تواند در استقرار ثبات در منطقه اثرگذار باشد. در سطحی دیگر، بر اساس آمارها حجم مبادلات تجاری بین گرجستان و ایران در سال 2019 نسبت به سال گذشته با 3 درصد افزایش یافت و به 258.3 میلیون دلار رسیده و این حجم از مبادلات با اندکی کاهش در سال 2020 به دلیل شیوع اپیدمی کرونا، روبرو شده است. لذا در جریان سفر هیات وزارت خارجه ایران به تفلیس افزایش سطح میادلات تجاری و همکاری‌های فرهنگی میان دو طرف، یکی از محورهای قابل توجه مذاکره خواهد بود.
